
Quy Trình Sản Xuất Gốm Sứ: Từ Đất Sét Đến Các Tác Phẩm Nghệ Thuật
Trân MKT
Th 5 02/01/2025
Nội dung bài viết
Gốm sứ là một trong những sản phẩm nghệ thuật nổi bật của Việt Nam, đặc biệt là gốm Bát Tràng – một thương hiệu nổi tiếng không chỉ trong nước mà còn ra thế giới. Quy trình sản xuất gốm sứ Bát Tràng từ đất sét đến những tác phẩm hoàn chỉnh không chỉ đơn giản là một quá trình sản xuất thông thường, mà là một sự kết hợp tinh tế giữa nghệ thuật và kỹ thuật. Dưới đây, chúng tôi sẽ chia sẻ với bạn chi tiết về quy trình sản xuất gốm sứ, từ những bước đầu tiên cho đến khi tạo ra những sản phẩm gốm Bát Tràng độc đáo.
Nghề gốm tại làng Bát Tràng từ xưa tới nay
Theo truyền thuyết kể lại, ngày xưa vùng đất Bát Tràng từng được biết đến với 72 gò đất sét trắng đặc trưng. Vào thời nhà Lý, một nhóm thợ thủ công từ làng Bồ Bát, nay thuộc tỉnh Ninh Bình, đã cùng gia tộc Nguyễn Ninh Tràng di cư đến vùng này để lập xưởng sản xuất gốm sứ. Họ đặt tên nơi đây là Bạch Thổ Phường, mang ý nghĩa là phường đất trắng, nhằm phản ánh nguồn nguyên liệu quý giá tại khu vực. Đến thế kỷ XV, Bát Tràng đã được ghi nhận trong các tài liệu lịch sử như một làng nghề gốm sứ nổi danh khắp nước. Sản phẩm gốm sứ tinh xảo của làng không chỉ được người dân địa phương yêu thích mà còn vinh dự được triều đình chọn làm đồ cống phẩm gửi đến triều đình nhà Minh, minh chứng rõ nét cho vị thế và chất lượng vượt trội của gốm Bát Tràng trong giai đoạn này.
Nguyên liệu để làm gốm gồm đất sét và cao lanh, ban đầu được khai thác ngay tại địa phương. Tuy nhiên, từ thế kỷ XVIII, do nguồn nguyên liệu tại chỗ dần cạn kiệt, những người làm nghề đã chuyển sang lấy đất từ các khu vực khác như Sơn Tây, Phúc Yên, Đông Triều, Hải Dương (cụ thể là Tử Lạc, Bích Nhôi thuộc huyện Kinh Môn và Hổ Lao, Trúc Thôn thuộc huyện Chí Linh, thường được gọi chung là đất đông). Trong số đó, đất từ vùng Trúc Thôn được xem là loại nguyên liệu được ưa chuộng nhất vì nhiều đặc tính phù hợp để làm gốm
Thời xưa, người dân thường dùng lò bầu, đốt lò với rơm rạ kết hợp với các loại gỗ để nung gốm. Hiện nay, tất cả các hộ sản xuất gốm tại làng Bát Tràng đã chuyển sang sử dụng các loại lò công nghệ hiện đại như lò ga, lò điện và lò tuynel (bao gồm lò hầm và lò liên tục). Việc áp dụng những thiết bị tiên tiến này không chỉ cải thiện hiệu suất sản xuất mà còn giúp nâng cao chất lượng sản phẩm, đồng thời đáp ứng các tiêu chuẩn về bảo vệ môi trường. Gốm Bát Tràng từ lâu đã nổi tiếng với kỹ thuật sử dụng bàn xoay để tạo hình sản phẩm một cách tinh xảo. Ngày nay, để hiện đại hóa quy trình và giảm bớt sức lao động, người thợ gốm đã cải tiến bằng cách tích hợp mô tơ vào bàn xoay. Sự đổi mới này không chỉ giúp tăng năng suất mà còn giữ vững chất lượng thủ công truyền thống, đem lại sự kết hợp hài hòa giữa công nghệ và nghệ thuật.
Quy trình sản xuất gốm sứ Bát Tràng
Quy trình làm gốm truyền thống ở làng Bát Tràng bao gồm 7 bước chính, được thực hiện một cách tỉ mỉ và công phu. Đầu tiên là xử lý và pha chế đất để tạo nên chất liệu phù hợp. Tiếp theo, nghệ nhân bắt tay vào tạo dáng sản phẩm, sau đó khắc họa hoa văn, trang trí tinh tế để sản phẩm mang nét đặc trưng riêng. Kế đến là bước phủ men (hay còn gọi là tráng men), tạo lớp bề mặt bóng đẹp, bảo vệ và làm nổi bật họa tiết. Cuối cùng, sản phẩm gốm được đưa vào nung trong lò, nơi mà nhiệt độ và thời gian được kiểm soát chặt chẽ nhằm đảm bảo độ bền và sắc nét. Những kinh nghiệm quý báu này của người làng được đúc kết trọn vẹn qua câu nói truyền thống "Nhất xương, nhì da, thứ ba dạc lò", phản ánh tầm quan trọng của từng công đoạn trong việc tạo nên một tác phẩm gốm hoàn hảo.
Xử lý và pha trộn đất
Để xử lý đất sét làm gốm, người ta sẽ sử dụng các hệ thống bể chứa để ngâm đất trong nước. Thời gian và kỹ thuật xử lý sẽ được điều chỉnh tùy thuộc vào từng loại đất và mục đích sử dụng. Với đất sét khai thác từ các mỏ ở Hồ Lao hay Trúc Thôn, các cơ sở gốm thường xây dựng một hệ thống gồm 4 bể 4 chức năng được bố trí ở các mức độ cao thấp khác nhau. Cụ thể, hệ thống này bao gồm bể đánh, bể lắng, bể phơi và bể ủ, giúp tối ưu hóa quá trình xử lý.
Trong khi đó, với đất sét chất lượng cao hơn, như loại khai thác tại phường Bạch Thổ xưa hoặc vùng Dâu Canh (đất sét vàng xám, hay còn gọi là đất non), việc xử lý trở nên đơn giản hơn. Loại đất này chỉ cần được loại bỏ tạp chất, sau đó ngâm nước cho mềm, đảo trộn thật kỹ rồi vun thành đống. Tiếp theo là dẫm đất cho nhuyễn, ủ thành từng khối trước khi sử dụng công cụ chuyên dụng như kéo cắt đất (hay còn gọi là củi nể) để thái mịn khối đất nhiều lần. Quá trình này giúp tạo ra loại đất cuối cùng có độ mịn và độ dẻo lý tưởng cho việc làm gốm.
Khi đất đã được làm sạch và đạt tiêu chuẩn, các nghệ nhân sẽ pha trộn thêm nếu cần. Ví dụ, tùy theo yêu cầu đặc thù của từng loại sản phẩm gốm, người thợ có thể bổ sung một lượng cao lanh vừa phải hoặc điều chỉnh tỷ lệ cát trong đất sét. Việc thêm, bớt cát hay cải thiện tính chất đất đều nhằm đảm bảo chất lượng và đặc tính phù hợp nhất cho sản phẩm gốm hoàn thiện.
Tạo hình sản phẩm
Sau khi đất được xử lý cẩn thận và pha trộn theo đúng tỷ lệ, người thợ gốm sẽ bắt tay vào công đoạn tạo dáng cho sản phẩm trên bàn xoay. Đây là lúc kỹ thuật và sự khéo léo được thể hiện rõ nhất. Người thợ trực tiếp tạo hình cho sản phẩm, cắt chân, tạo miệng, và tinh chỉnh từng chi tiết sao cho sản phẩm khi hoàn thiện phải thật cân đối và hài hòa. Đối với các món đồ gốm lớn, họ sẽ sử dụng kỹ thuật be chạch, nghĩa là kết hợp vuốt, nặn, và kéo đất thành hình dáng mong muốn.
Khi phần cốt của sản phẩm đã hoàn chỉnh, những chiếc gốm mộc sẽ được nhẹ nhàng lấy ra khỏi bàn xoay và đặt lên bững để phơi khô tự nhiên. Trong thời hiện đại, ngoài phương pháp truyền thống như vuốt tay hoặc be chạch, làng gốm Bát Tràng đã bổ sung thêm nhiều kỹ thuật mới như đắp nặn thủ công, đúc khuôn, hay in khuôn. Một số sản phẩm còn được tạo dáng thông qua phương pháp đổ rót, tức là đổ hồ vào khuôn theo kiểu đầy hoặc thừa để hoàn chỉnh hình dạng.
Sau khi hoàn thành công đoạn tạo dáng, cốt gốm sẽ được làm khô. Có thể phơi trên các giá trong một không gian thoáng gió hoặc sử dụng lò sấy hiện đại để rút ngắn thời gian và đảm bảo sự khô đều cho từng sản phẩm. Những bước làm này không chỉ bảo tồn các giá trị thủ công truyền thống mà còn kết hợp linh hoạt với công nghệ mới để giúp làng nghề ngày càng phát triển.
Tráng men lên sản phẩm
Men gốm được tạo ra từ sự khéo léo của người thợ, thông qua việc chế biến và pha trộn nguyên liệu theo tiêu chuẩn nhất định. Trong các loại men, men tro là loại phổ biến nhất, được hình thành từ tro trấu lấy từ làng Quế và làng Lường (Nam Hà). Nguyên liệu chính để chế tác loại men này gồm đất sét trắng, vôi sống và các thành phần khác. Từ men tro cơ bản, các nghệ nhân Bát Tràng đã sáng tạo ra năm dòng men nổi bật, mang đậm nét đặc trưng của gốm truyền thống: men nâu, men lam, men rạn, men ngọc và men trắng (màu ngà). Đặc biệt là men hỏa biến, khi sử dụng nhiệt độ cao để làm hình thành lớp men bên ngoài sản phẩm độc nhất vô nhị, không có sản phẩm nào giống sản phẩm nào. Những loại men cổ truyền này không chỉ làm phong phú thêm sản phẩm mà còn tạo nên những vẻ đẹp độc đáo cho gốm Bát Tràng danh tiếng.
Việc tạo men gốm có thể thực hiện theo hai phương pháp: chế men khô hoặc chế men ướt. Tại làng gốm Bát Tràng, người thợ từ lâu đã quen thuộc với cách dùng men ướt. Quy trình này bắt đầu bằng việc nghiền mịn hợp chất men, sau đó hòa tan trong nước, để lắng rồi tách bỏ lớp nước trong cùng phần bã dưới đáy. Phần "dị" nổi lơ lửng ở giữa chính là lớp men bóng bao phủ bên ngoài sản phẩm gốm, khéo léo nhúng sản phẩm vào đúng phần “dị” để tráng lớp men lên sản phẩm. Để đảm bảo sự hoàn hảo khi nung và giúp men chảy đều hơn, người thợ thường nghiền bột tro mịn hơn nhiều so với bột đất. Từ kinh nghiệm quý báu của mình, họ đã đúc kết một câu châm ngôn truyền lại cho các thế hệ sau: "nhỏ tro to đàn".
Sấy khô và kiểm tra chất lượng sản phẩm
Sau khi hoàn thiện quá trình tạo hình, sản phẩm sẽ được phơi khô một cách tự nhiên hoặc sấy khô trong lò sấy chuyên dụng. Đây là giai đoạn cực kỳ quan trọng, bởi nếu sản phẩm không đạt được độ khô cần thiết, chúng dễ gặp phải tình trạng nứt hoặc biến dạng trong quá trình nung.
Trong khâu chỉnh sửa, người thợ sẽ sử dụng dao hoặc các dụng cụ chuyên biệt để mài mịn bề mặt. Đồng thời, họ cũng sẽ tỉ mỉ điều chỉnh lại từng chi tiết nhỏ, đảm bảo mọi thứ đạt tiêu chuẩn hoàn hảo nhất trước khi bước vào giai đoạn nung.
Nung sản phẩm trong lò
Trong quy trình sản xuất gốm, đây chính là giai đoạn quan trọng bậc nhất: sản phẩm sau khi khô sẽ được đưa vào lò nung. Quá trình nung đòi hỏi một nhiệt độ cực kỳ cao, dao động từ 1.200 đến 1.300°C. Chính tại đây, đất sét thô sẽ được chuyển hóa thành gốm cứng cáp và bền chắc. Quá trình chồng lò và sắp xếp sản phẩm bên trong lò cần được thực hiện một cách cẩn thận, tùy thuộc vào từng loại sản phẩm cụ thể, cũng như hình dáng, kích thước của bao nung và loại lò được sử dụng. Mục tiêu là tận dụng tối đa không gian bên trong lò để nâng cao hiệu quả sản xuất, đồng thời tiết kiệm nhiên liệu đáng kể và đảm bảo hiệu suất nhiệt đạt mức tối ưu. Việc này đòi hỏi sự tính toán kỹ lưỡng và hiểu biết sâu sắc về đặc tính của sản phẩm và thiết kế của lò nung. Các khoảng trống giữa các bao nung được lấp đầy bằng các viên hoặc bánh than, và số lượng than sử dụng sẽ được điều chỉnh linh hoạt tùy thuộc vào các yếu tố như điều kiện thời tiết và khí hậu tại thời điểm đó.
Nhiệt độ cao không chỉ giúp sản phẩm đạt được độ cứng vượt trội cùng màu sắc riêng biệt mà còn làm nổi bật các hoa văn, họa tiết, khiến chúng trở nên tinh xảo và rõ nét hơn.
Tại làng gốm Bát Tràng, các loại lò nung được sử dụng khá đa dạng, bao gồm lò gas, lò củi và lò điện. Mỗi loại lò không chỉ mang đến những điều kiện khác nhau trong quá trình nung mà còn tạo nên những nét đặc trưng riêng biệt cho từng dòng sản phẩm.
Trang trí họa tiết cho gốm Bát Tràng
Sau khi được hoàn thiện về hình dáng, sản phẩm sẽ bước vào giai đoạn trang trí, một quá trình đặc sắc mang dấu ấn từng thời kỳ. Vào khoảng thế kỷ XIV - XV, nghệ thuật trang trí trên gốm chủ yếu sử dụng kỹ thuật khắc chìm và tô men nâu, gợi nhớ đến phong cách gốm hoa nâu nổi bật trong thời Lý - Trần. Đến các thế kỷ XVI - XVIII, sự sáng tạo được đẩy lên tầm cao mới với kỹ thuật chạm đắp nổi kết hợp vẽ lam, thể hiện các họa tiết rồng, phượng hòa quyện cùng cụm mây, hình tượng mã đáo, hoạt cảnh con người, hoa văn cánh sen đứng, dây leo, lá đề hay những phong cảnh sơn thủy thơ mộng.
Các nghệ nhân gốm khi ấy dùng bút lông tinh tế để vẽ trực tiếp lên sản phẩm, tạo nên những nét họa độc đáo. Họ cũng áp dụng nhiều hình thức như đánh chỉ, bôi men chảy màu, hoặc vẽ bằng men màu để khi nung, men chảy lan tỏa tự nhiên, tạo ra những đường nét sống động và đầy tính nghệ thuật.
Ngày nay, cùng với việc kế thừa kỹ thuật truyền thống đó, làng gốm Bát Tràng cũng ứng dụng thêm những phương pháp hiện đại hơn. Một trong số đó là kỹ thuật hấp hoa hoặc sử dụng hình in sẵn trên giấy để trang trí. Mặc dù cách làm này nhanh chóng và dễ dàng, nhưng lại thiếu đi sự sáng tạo và hồn nghệ thuật vốn có, điều mà những sản phẩm thủ công truyền thống luôn mang đậm dấu ấn.
Nung lần thứ 2 và hoàn thiện
Sau khi quá trình trang trí hoàn tất, sản phẩm sẽ tiếp tục được đưa vào lò nung thêm một lần nữa. Đây là công đoạn quan trọng nhằm giúp các họa tiết, hoa văn trên bề mặt trở nên rõ ràng, sắc nét và sống động hơn, đồng thời đảm bảo độ bền vững của lớp men sứ phủ ngoài. Việc nung trong giai đoạn này đòi hỏi nhiệt độ cần phải được duy trì một cách ổn định, không chênh lệch, để sản phẩm cuối cùng đạt được độ bóng loáng và mịn màng đáp ứng đúng yêu cầu thẩm mỹ.
Khi quá trình nung kết thúc và sản phẩm được lấy ra khỏi lò, chúng sẽ trải qua thêm một bước kiểm tra cẩn thận nhằm phát hiện bất kỳ sai sót hoặc khuyết điểm nào còn tồn đọng trên các chi tiết. Chỉ những sản phẩm đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn chất lượng mới tiếp tục được đưa vào dây chuyền để đóng gói cẩn thận. Sau đó, chúng sẽ sẵn sàng cho công đoạn vận chuyển và xuất xưởng, chuẩn bị đến tay người tiêu dùng một cách hoàn hảo nhất.
Lời kết về quy trình sản xuất gốm sứ Bát Tràng
Quy trình sản xuất gốm sứ Bát Tràng, bắt đầu từ công đoạn chọn lựa và xử lý đất sét cho đến khi hình thành sản phẩm hoàn chỉnh, là một hành trình đòi hỏi sự công phu, tỉ mỉ và chứa đựng nhiều nét đặc trưng của văn hóa Việt Nam. Mỗi sản phẩm gốm sứ tại đây không chỉ đơn giản là những vật dụng tiện ích phục vụ cho đời sống sinh hoạt hàng ngày, mà còn mang trong mình giá trị nghệ thuật độc đáo, thể hiện sự sáng tạo vượt bậc cùng bàn tay tài hoa của những người nghệ nhân đã dồn hết tâm huyết vào từng chi tiết.
Qua từng giai đoạn khác nhau của quy trình sản xuất, từ khâu đầu tiên như chọn lọc nguyên liệu đất sét phù hợp, nhào nặn và tạo hình, đến quá trình nung ở nhiệt độ cao, trang trí tỉ mỉ bằng các hoa văn truyền thống, và hoàn thiện bề mặt sản phẩm, gốm sứ Bát Tràng đã vươn lên khẳng định vị thế như một biểu tượng đẹp đẽ của nghệ thuật thủ công truyền thống Việt Nam. Sự kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật điêu luyện và bản sắc văn hóa đã làm nên sức hút đặc biệt của các sản phẩm đến từ làng nghề này.
Hy vọng bài viết đã mang đến cho bạn một cái nhìn sâu sắc hơn về quy trình tạo nên những tác phẩm gốm sứ Bát Tràng. Qua đó, không chỉ hiểu thêm về sự công phu và tinh tế mà còn thêm trân quý những giá trị nghệ thuật truyền thống trường tồn qua thời gian được gửi gắm trong mỗi sản phẩm gốm sứ đầy ý nghĩa.