So Sánh Phương Pháp Tạo Hình Thủ Công Và Đúc Khuôn Gốm Bát Tràng - Ưu, Nhược Điểm Và Giá Trị

Khi nhắc đến gốm Bát Tràng, giá trị đích thực của sản phẩm không chỉ nằm ở chất liệu đất sét  hay lớp men trên gốm. Mà còn ở phương pháp tạo hình gốm – nơi hội tụ tinh hoa của bàn tay khéo léo, kinh nghiệm dày dạn và tâm huyết sâu sắc từ các nghệ nhân làng nghề.Hiện nay, quy trình tạo hình gốm Bát Tràng thường được thực hiện theo hai cách chính là phương pháp thủ công truyền thống và phương pháp đúc khuôn hiện đại. Tuy nhiên, nếu đặt lên bàn cân để so sánh, hai phương pháp này có ưu, nhược điểm ra sao? Câu trả lời sẽ được bật mí trong bài viết. Hãy cùng khám phá để hiểu rõ và lựa chọn loại gốm phù hợp nhất với nhu cầu của bạn nhé !

Làm rõ phương pháp tạo hình gốm Bát Tràng là gì ?

Phương pháp tạo hình gốm là chuỗi quá trình sử dụng các kỹ thuật thủ công tinh xảo hoặc quy trình công nghiệp hiện đại nhằm định hình dáng vẻ ban đầu cho sản phẩm gốm trước khi đưa vào lò nung. Đây được xem như giai đoạn cốt lõi, đóng vai trò quan trọng nhất trong toàn bộ quá trình sản xuất gốm, bởi nó không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng mà còn định hình kiểu dáng, tính thẩm mỹ và giá trị nghệ thuật độc đáo của từng sản phẩm.

Tại làng gốm Bát Tràng, địa phương nổi tiếng với truyền thống lâu đời trong nghề gốm sứ, hai phương pháp chính thường được áp dụng để tạo hình sản phẩm gồm:

• Tạo hình thủ công: Phương pháp này đòi hỏi kỹ năng điêu luyện của nghệ nhân, phối hợp nhịp nhàng giữa đôi bàn tay khéo léo cùng công cụ truyền thống như bàn xoay. Đây là cách làm mang đậm dấu ấn cá nhân, tạo nên những sản phẩm hoàn toàn độc bản với phong cách độc đáo và khó trùng lặp.

• Tạo hình bằng khuôn (đúc khuôn): Với phương pháp này, người thợ sử dụng các loại khuôn chuyên dụng, thường được làm từ thạch cao hoặc silicon, để sản xuất hàng loạt các sản phẩm có kích thước và hình dáng đồng nhất. Phương pháp này không chỉ nâng cao hiệu suất sản xuất mà còn giúp đáp ứng nhu cầu lớn từ thị trường trong thời gian ngắn.

Phương pháp tạo hình thủ công gốm Bát Tràng là gì ?

Tạo hình thủ công, một trong những phương pháp chế tác gốm truyền thống mang đậm tính nghệ thuật và giá trị lịch sử, là quá trình mà người nghệ nhân hoàn toàn dựa vào sự khéo léo của đôi tay và các công cụ thô sơ để tạo nên từng tác phẩm độc nhất vô nhị. Không có khuôn mẫu cố định hay máy móc hiện đại, mỗi sản phẩm được tạo ra đều chứa đựng tâm huyết, cảm nhận tinh tế và kinh nghiệm lâu năm của người thợ, khiến cho từng sản phẩm không chỉ là vật dụng mà còn là tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Quy trình tạo hình thủ công

Quy trình tạo hình thủ công thường trải qua nhiều giai đoạn, mỗi giai đoạn đều yêu cầu sự tỉ mỉ và kỹ năng điêu luyện:

-Nhào, trộn đất sét: Bước đầu tiên của quá trình là chuẩn bị đất sét – nguyên liệu chính để tạo hình. Tại làng nghề Bát Tràng, loại đất sét đặc biệt được sử dụng và xử lý kỹ lưỡng để đạt đến độ dẻo đạt chuẩn. Trong công đoạn này, người thợ cần nhào nặn đất liên tục nhằm loại bỏ hoàn toàn bọt khí, đảm bảo độ kết dính và tăng độ bền chắc cho thành phẩm khi hoàn thiện.

-Tạo hình trên bàn xoay: Đây là giai đoạn thể hiện rõ nhất tài năng và sự sáng tạo của người nghệ nhân. Sử dụng bàn xoay truyền thống, họ nhẹ nhàng định hình khối đất bằng những động tác vừa mềm mại vừa chắc chắn. Qua từng vòng quay, hình dáng của sản phẩm dần được định hình với độ dày mỏng và kích thước được điều chỉnh chính xác theo ý tưởng ban đầu.

-Chỉnh sửa và hoàn thiện chi tiết: Khi sản phẩm đã đạt được hình dáng mong muốn và khô se lại, các nghệ nhân bắt đầu chỉnh sửa và hoàn thiện chi tiết. Đây là lúc họ sử dụng dao sắc gọt tỉ mỉ các góc cạnh, đồng thời chạm trổ hoặc khắc họa các hoa văn trang trí tinh xảo, tạo điểm nhấn riêng biệt cho từng sản phẩm.

-Phơi khô và nung: Giai đoạn cuối cùng đánh dấu sự chuyển đổi từ đất sét sang sản phẩm gốm hoàn chỉnh. Các sản phẩm sau khi được phơi khô tự nhiên dưới nắng, hoặc trong lò sấy,  được đưa vào lò nung với nhiệt độ cực cao, dao động từ 1.200 đến 1.300°C. Quá trình nung ở mức nhiệt này không chỉ giúp sản phẩm đạt được độ cứng cáp mà còn làm nổi bật màu sắc tự nhiên cũng như đảm bảo độ bền lâu dài.

Từng công đoạn trong quy trình tạo hình thủ công đều là minh chứng cho sự tận tâm và tay nghề đáng kinh ngạc của người nghệ nhân, góp phần gìn giữ một nét văn hóa truyền thống quý báu và mang đến cho cuộc sống hiện đại những giá trị tinh thần sâu sắc.

Ưu điểm nổi bật của việc tạo hình thủ công:

-Điểm nhấn đầu tiên nằm ở tính độc bản của mỗi sản phẩm. Mỗi món đồ được tạo ra theo phương pháp thủ công đều mang một dấu ấn riêng biệt, không có sản phẩm thứ hai nào giống hoàn toàn. Từng đường khắc, nét chạm đều thể hiện tâm huyết, tài hoa và phong cách cá nhân của người nghệ nhân.

-Về chất lượng, sản phẩm thủ công thể hiện sự bền chắc vượt trội. Nhờ quá trình nén đất tự nhiên và kỹ thuật xử lý tỉ mỉ, các sản phẩm thường có độ dày dặn, rắn chắc vượt mức thông thường, đồng thời trở nên hoàn hảo hơn sau khi trải qua công đoạn nung.

-Ngoài ra, giá trị nghệ thuật là điểm sáng lớn của các sản phẩm này. Những hoa văn được chạm khắc bằng tay mang vẻ đẹp mềm mại, sống động và đầy tinh tế. Điều này không chỉ nâng cao giá trị thẩm mỹ mà còn lưu giữ nét văn hóa truyền thống, tạo nên sức hút đặc biệt mà khó một sản phẩm công nghiệp nào có thể sánh bằng.

Nhược điểm của tạo hình thủ công 

Tuy nhiên, bên cạnh những lợi thế vượt trội kể trên, tạo hình thủ công vẫn tồn tại một vài nhược điểm.

-Quá trình để hoàn thiện một sản phẩm thủ công thường tốn khá nhiều thời gian. Việc cần đến sự tỉ mỉ và chắt lọc từng công đoạn khiến một món đồ có thể phải mất từ vài ngày cho đến vài tuần mới hoàn tất. 

-Giá thành cao cũng là điều dễ hiểu, bởi các sản phẩm này đòi hỏi kỹ thuật tay nghề lâu năm, đồng thời quy mô sản xuất khá hạn chế. Điều này dẫn đến chi phí nhân công và giá bán tăng lên không nhỏ.

-Khó khăn cuối cùng nằm ở việc sản xuất với số lượng lớn, khó có tính đồng nhất giữa các sản phẩm. Do đặc thù từng sản phẩm được chế tác bằng tay, việc đảm bảo đồng bộ về kích thước hay hình dáng trở thành thách thức đáng kể nếu quy mô yêu cầu quá nhiều.

Phương pháp tạo hình đúc khuôn gốm Bát Tràng 

Đúc khuôn là một trong những phương pháp hiện đại và hiệu quả, sử dụng các loại khuôn được làm từ thạch cao hoặc silicon để tạo hình sản phẩm một cách nhanh chóng, chính xác và dễ dàng thực hiện ở dạng sản xuất hàng loạt. Phương pháp này mang lại sự linh hoạt trong thiết kế và đảm bảo tiết kiệm thời gian lẫn công sức so với các kỹ thuật truyền thống.

Các bước cơ bản trong quy trình đúc khuôn gốm Bát Tràng:

-Đầu tiên, công đoạn tạo khuôn đóng vai trò quan trọng nhất. Người thợ sẽ chế tác khuôn bằng chất liệu thạch cao, tuân theo hình dáng và kích thước mong muốn của sản phẩm cuối cùng. Khuôn được làm càng cẩn thận thì sản phẩm tạo ra càng đạt chuẩn về độ chi tiết cũng như tính thẩm mỹ.

-Tiếp đến là bước rót đất sét lỏng, nơi dung dịch đất sét mịn được đổ từ từ vào lòng khuôn đã chuẩn bị trước. Trong giai đoạn này, khuôn được giữ yên trong một khoảng thời gian nhất định để đất sét tiếp xúc với bề mặt bên trong của khuôn, qua đó hình thành nên một lớp vỏ dày vừa đủ khi phần đất sét tiếp xúc bắt đầu khô và bám dính.

-Sau khi lớp vỏ được định hình, phần đất sét lỏng dư còn lại bên trong khuôn sẽ được đổ ra ngoài, để lại lớp đất bám sát theo thành khuôn. Sản phẩm được để nguội và khô se tự nhiên trước khi tiến hành tách khỏi khuôn. Tại đây, việc tháo khuôn cần cẩn trọng nhằm đảm bảo không làm biến dạng hay tổn hại đến lớp vỏ đất sét còn non.

-Cuối cùng chính là khâu chỉnh sửa và nung. Sản phẩm vừa tách ra sẽ qua các bước gọt và làm sạch bề mặt, sửa lại những chi tiết nhỏ chưa hoàn thiện, đảm bảo sản phẩm sở hữu đường nét sắc sảo và mượt mà hơn. Sau đó, sản phẩm được đưa vào lò nung ở nhiệt độ thích hợp để hoàn thiện tính bền chắc và ổn định.

Quy trình này không chỉ giúp tạo ra các sản phẩm đồng đều về mẫu mã mà còn đáp ứng được yêu cầu cao về chất lượng cùng số lượng lớn trong thời gian ngắn.

Ưu điểm của tạo hình đúc khuôn gốm Bát Tràng 

-Sản xuất nhanh với số lượng lớn: Phương pháp đúc khuôn cho phép tạo ra hàng trăm sản phẩm trong thời gian ngắn nhờ khả năng tái sử dụng khuôn nhiều lần. Thay vì mất nhiều ngày để hoàn thiện một sản phẩm bằng tay, chỉ cần vài giờ để hoàn thành một lô gốm giống hệt nhau. Điều này giúp đáp ứng tốt nhu cầu sản xuất hàng loạt, đặc biệt với các mặt hàng phổ biến như bát đĩa, chum vò, tượng gốm…

-Đồng bộ về hình dáng và kích thước: Các sản phẩm làm bằng khuôn có độ đồng đều cao, từ kích thước, hình dáng đến các chi tiết nhỏ. Điều này giúp dễ dàng sản xuất theo bộ, như bộ bát đĩa, bộ ấm chén quả hút lộc, tạo sự hài hòa khi sử dụng. Độ đồng bộ này cũng đặc biệt quan trọng khi cần thay thế hoặc bổ sung sản phẩm trong bộ sưu tập.

-Giá thành hợp lý, phù hợp sản xuất đại trà: Do quá trình sản xuất được cơ giới hóa, thời gian hoàn thành nhanh và tiết kiệm nhân công, giá thành sản phẩm thường thấp hơn so với các sản phẩm thủ công. Đây là lý do các mặt hàng gia dụng, quà tặng hoặc gốm trang trí phổ thông thường được sản xuất bằng phương pháp đúc khuôn để dễ dàng tiếp cận số đông khách hàng.

Nhược điểm của tạo hình đúc khuôn gốm Bát Tràng

-Thiếu tính độc đáo, ít giá trị nghệ thuật: Vì sản phẩm được sản xuất hàng loạt theo cùng một khuôn mẫu, nên khó có sự khác biệt về kiểu dáng. Mỗi chiếc bình, chiếc cốc hay bức tượng đều giống nhau, thiếu đi dấu ấn cá nhân của người nghệ nhân. Điều này khiến các sản phẩm đúc khuôn thường mang giá trị công nghiệp nhiều hơn là giá trị nghệ thuật.

-Chất lượng sản phẩm đôi khi kém hơn: Nếu sử dụng khuôn kém chất lượng hoặc đất sét không đạt tiêu chuẩn, sản phẩm dễ bị lỗi như rỗ khí, nứt vỡ khi nung hoặc giòn, dễ mẻ trong quá trình sử dụng. Đặc biệt, các sản phẩm đúc nhanh mà không được xử lý kỹ thường không có độ chắc bền bằng các sản phẩm làm thủ công, nơi đất được nén chặt tự nhiên qua quá trình vuốt tay.

-Hoa văn thiếu tự nhiên, cứng nhắc: Khi hoa văn, họa tiết được tạo bằng khuôn đúc, các đường nét thường đều tăm tắp nhưng lại thiếu sự mềm mại và có hồn. Khác với nét chạm tay thủ công – nơi từng đường vân đều mang theo nhịp thở và cảm xúc của người thợ – các họa tiết đúc khuôn thường cứng, khuôn mẫu và dễ bị trùng lặp, làm giảm giá trị thẩm mỹ.

Giá trị của hai phương pháp tạo hình gốm Bát Tràng 

Mỗi phương pháp tạo hình gốm Bát Tràng – dù là thủ công hay đúc khuôn – đều mang trong mình những giá trị riêng, phù hợp với từng nhu cầu khác nhau. Lựa chọn đúng phương pháp không chỉ giúp bạn tìm được sản phẩm ưng ý mà còn hiểu và trân trọng hơn tinh hoa của làng nghề gốm Việt.

Nếu bạn tìm kiếm sự độc đáo, đậm chất nghệ thuật, thì hãy chọn những sản phẩm gốm được tạo hình thủ công, bởi vì:

-Mỗi tác phẩm là duy nhất: Gốm thủ công không bao giờ có hai sản phẩm hoàn toàn giống nhau. Dù là cùng một mẫu, mỗi chiếc bình, chiếc chén vẫn có những nét riêng biệt từ đường vân, nét chạm đến nước men. Đó là sự kết tinh của cảm xúc và tài hoa từ đôi bàn tay nghệ nhân.

Giá trị sưu tầm cao: Những sản phẩm gốm thủ công, đặc biệt là các tác phẩm của nghệ nhân lâu năm, thường mang giá trị nghệ thuật và văn hóa lớn. Đây là những món đồ không chỉ để trưng bày mà còn có thể truyền đời như một di sản.

Hồn cốt làng nghề: Khi cầm trên tay một món gốm làm thủ công, bạn đang cầm cả một phần lịch sử, một phần câu chuyện và tâm huyết của làng nghề Bát Tràng.

-Gốm thủ công Bát Tràng đặc biệt phù hợp với:

+Những ai yêu thích sự độc bản, độc đáo.

+Người đam mê giá trị đồ gốm, sưu tầm nghệ thuật.

+Không gian cần điểm nhấn như phòng khách, phòng thờ, sảnh trưng bày.

Nếu bạn cần sản phẩm đồng đều, giá hợp lý để sử dụng hàng ngày thì gốm đúc khuôn là lựa chọn phù hợp, vì:

-Đồng bộ, dễ phối: Nhờ quy trình sản xuất hàng loạt, các sản phẩm đúc khuôn như bát, đĩa, ấm chén thường có kích thước, kiểu dáng đồng đều, dễ kết hợp thành bộ. Nếu chẳng may vỡ hoặc mất một chiếc, bạn vẫn có thể dễ dàng mua thêm để bổ sung.

-Giá thành hợp lý: Sản xuất bằng khuôn giúp tiết kiệm chi phí nguyên liệu và công thợ, nên các sản phẩm thường có mức giá vừa phải, dễ tiếp cận hơn. Điều này đặc biệt hữu ích khi bạn cần sắm nhiều đồ dùng như bộ bát đĩa cho gia đình, quán ăn hoặc làm quà tặng số lượng lớn.

-Phù hợp sử dụng hàng ngày: Các sản phẩm gốm đúc khuôn có khả năng đáp ứng tốt các nhu cầu sử dụng thực tiễn như đựng thức ăn, uống trà, trang trí… mà vẫn đảm bảo chất lượng và tính thẩm mỹ.

-Gốm đúc khuôn phù hợp với:

+Những ai cần bộ bát đĩa, ấm chén đồng bộ, dễ thay thế.

+Nhà hàng, quán ăn cần số lượng lớn với chi phí hợp lý.

+Các sản phẩm gốm gia dụng phục vụ sinh hoạt hàng ngày.

Lời kết cho hai phương pháp tạo hình gốm Bát Tràng 

Dù được hình thành thông qua các phương pháp thủ công tỉ mỉ hay quy trình đúc khuôn tinh tế, mỗi kỹ thuật tạo hình gốm đều mang trong mình những giá trị đặc trưng riêng biệt. Tuy nhiên, điều thực sự làm nên linh hồn và bản sắc độc đáo của gốm Bát Tràng chính là sự kết tinh từ tài năng khéo léo, lòng nhiệt huyết mãnh liệt, cùng tình yêu sâu sắc của những người nghệ nhân đã cống hiến cả cuộc đời mình cho loại hình nghệ thuật này.

Hy vọng rằng bài viết đã phần nào giúp bạn có một cái nhìn sâu sắc hơn về các phương pháp tạo hình gốm độc đáo, đồng thời giúp bạn dễ dàng hơn trong việc chọn lựa những sản phẩm phù hợp với sở thích và nhu cầu cá nhân. Nếu bạn thực sự dành trọn tình yêu cho gốm, hãy để trái tim dẫn lối trong từng lựa chọn. Bởi lẽ, mỗi tác phẩm gốm không chỉ đơn thuần là vật dụng hay món đồ trang trí mà còn chứa đựng bên trong một câu chuyện ý nghĩa, một hơi thở của lịch sử và văn hóa đậm đà.